Liber I  

Adventus Aeneae in Italiam  

et res gestae.

Ascani regnum Albae  

et deinceps Silviorum.

Numitoris filia a Marte compressa  

nati Romulus et Remus.

Amulius obtruncatus.

Urbs a Romulo condita.

Senatus lectus.

Cum Sabinis bellatum.

Spolia opima Feretrio Iovi lata.

In curias populus divisus.

Fidenates, Veientes victi.

Romulus consecratus.

Numa Pompilius ritus sacrorum tradidit.

Porta Iani clausa.

Tullus Hostilius Albanos diripuit.

Trigeminorum pugna.

Metti Fufeti supplicium.

Tullus fulmine consumptus.

Ancus Marcius Latinos devicit,  

Ostiam condidit.

Tarquinius Priscus Latinos superavit,  

circum fecit,  

finitimos devicit,  

muros et cloacas fecit.

Servio Tullio caput arsit.

Servius Tullius Veientes devicit  

et populum in classes divisit,  

aedem Dianae dedicavit.

Tarquinius Superbus  

occiso Tullio  

regnum invasit.

Tulliae scelus in patrem.

Turnus Herdonius per Tarquinium occisus.

Bellum cum Vulscis.

Fraude Sex. Tarquini Gabi direpti.

Capitolium inchoatum.

Termonis et Iuventae arae moveri non potuerunt.

Lucretia se occidit.

Superbi expulsio.

Regnatum est annis CCLV  

[B.]  

Latinis victis montem Aventinum adsignavit,  

fines protulit,  

Hostiam coloniam deduxit,  

caerimonias a Numa institutas renovavit.

Hic temptandae scientiae  

Atti Navi auguris causa  

fertur consuluisse eum,  

an id  

de quo cogitaret  

effici posset;

quod  

cum ille fieri posse  

dixisset,  

iussisse  

eum novacula cotem praecidere,  

idque ab Atto protinus factum.

[Regnavit annis XXIIII.

Eo regnante Lucumo,  

Demarati Corinthi filius,  

a Tarquinis,  

Etrusca civitate,  

Romam venit  

et in amicitiam Anci receptus  

Tarquini Prisci nomen ferre coepit  

et post mortem Anci regnum excepit.

Centum in patres allegit,  

Latinos subegit,  

ludos in circo edidit,  

equitum centurias ampliavit,  

urbem muro circumdedit,  

cloacas fecit.]  

Occisus est ab Anci filiis,  

cum regnasset annis XXXVIII.

Successit ei Servius Tullius,  

natus ex captiva nobili Corniculana,  

cui puero  

adhuc in cunis posito  

caput arsisse  

traditum erat.

Is censum primum egit,  

lustrum condidit,  

quo censa LXXX milia esse dicuntur,  

pomerium protulit,  

colles urbi adiecit Quirinalem, Viminalem, Aesquilinum,  

templum Dianae cum Latinis in Aventino fecit.

Interfectus est a Lucio Tarquinio,  

Prisci filio,  

consilio filiae suae Tulliae,  

cum regnasset annis XLIIII.

Post hunc L. Tarquinius Superbus  

neque patrum neque populi iussu  

regnum invasit.

Is armatos circa se in custodiam sui habuit.

Bellum cum Vulscis gessit  

et ex spoliis eorum templum in Capitolio Iovi fecit.

Gabios dolo in potestatem suam redegit.

Huius filiis Delphos profectis  

et consulentibus  

quis eorum Romae regnaturus esset,  

dictum est  

eum regnaturum  

qui primum matrem osculatus esset.

Quod responsum cum ipsi aliter interpretarentur,  

Iunius Brutus,  

qui cum his profectus erat,  

prolapsum se simulavit  

et terram osculatus est;

idque factum eius eventus conprobavit.

Nam cum  

inpotenter se gerendo  

Tarquinius Superbus omnes in odium sui adduxisset,  

ad ultimum  

propter expugnatam  

nocturna vi  

a Sexto filio eius  

Lucretiae pudicitiam,  

quae  

ad se vocato patre Tricipitino  

et viro Collatino  

obtestata  

ne inulta mora eius esset  

cultro se interfecit,  

Bruti opera maxime expulsus est,  

cum regnasset annos XXV.

Tum consules primi creati sunt  

L. Iunius Brutus L. Tarquinius Collatinus.

LIBER II  

Brutus iureiurando populum adstrinxit  

neminem Romae regnare passuros.

Tarquinium Collatinum collegam suum  

propter adfinitatem Tarquiniorum suspectum  

coegit  

consulatu se abdicare  

et civitate cedere.

Bona regum diripi iussit,  

agrum Marti consecravit,  

qui campus Martius nominatus est.

Adulescentes nobiles,  

in quibus suos quoque et fratris filios,  

quia coniuraverant  

de recipiendis regibus,  

securi percussit.

Servo indici,  

cui Vindicio nomen fuit,  

libertatem dedit;

ei cuius nomine vindicta appellata.

Cum adversus reges,  

qui  

contractis Veientum et Tarquiniensium copiis  

bellum intulerant,  

exercitum duxisset,  

in acie cum Arrunte filio Superbi commortuus est;

eumque matronae anno luxerunt.

P. Valerius consul legem 

     de provocatione ad populum tulit.

Capitolium dedicatum est.

Porsenna,  

Clusinorum rex,  

bello pro Tarquinis suscepto  

cum ad Ianiculum venisset,  

ne Tiberim transiret  

virtute Coclitis Horati prohibitus est,  

qui,  

dum alii pontem Sublicium rescindunt,  

solus Etruscos sustinuit  

et ponte rupto  

armatus in flumen se misit  

et ad suos transnavit.

Accessit alterum virtutis exemplum in Mucio.

Qui cum  

ad feriendum Porsennam  

castra hostium intrasset,  

occiso scriba,  

quem regem esse existimaverat,  

conprehensus  

inpositam manum altaribus,  

in quibus sacrificatum erat,  

exuri passus est  

dixitque tales CCC esse.

Quorum admiratione coactus Porsenna  

pacis condiciones ferre  

bellum omisit  

acceptis obsidibus.

Ex quibus virgo una Cloelia  

deceptis custodibus  

per Tiberim  

ad suos transnavit  

et cum reddita esset,  

a Porsenna honorifice remissa  

equestri statua donata est.

Adversus Tarquinium Superbum  

cum Latinorum exercitu bellum inferentem  

Aulus Postumius dictator prospere pugnavit.

Appius Claudius ex Sabinis Romam transfugit.

Ob hoc Claudia tribus adiecta est  

numerusque tribuum ampliatus est,  

ut essent XXI.

Plebs cum  

propter nexos  

ob aes alienum  

in Sacrum montem  

secessisset,  

consilio Meneni Agrippae a seditione revocata eat.

Idem Agrippa  

cum decessisset,  

propter paupertatem  

publico inpendio elatus est.

Tribuni plebis quinque creati sunt.

Oppidum Vulscorum Corioli captum est  

virtute et opera Cn. Marci,  

qui ob hoc Coriolanus vocatus est.

T. Latinius,  

vir de plebe,  

cum in visu admonitus  

ut de quibusdam religionibus ad senatum perferret  

id neglexisset,  

amisso filio  

pedibus debilis factus,  

postquam  

delatus ad senatum lectica  

eadem illa indicaverat,  

usu pedum recepto domum reversus est.

Cum Cn. Marcius Coriolanus,  

qui in exilium erat pulsus,  

dux Vulacorum factus  

exercitum hostium urbi admovisset,  

et  

missi ad eum  

primum legati,  

postea sacerdotes  

frustra deprecati essent  

ne bellum patriae inferret,  

Veturia mater et Volumnia uxor impetraverunt ab eo,  

ut recederet.

Lex agraria primum lata est.

Spurius Cassius  

consularis regni crimine  

damnatus est  

necatusque.

Opillia virgo Vestalis  

ob incestum  

viva defossa est.

Cum vicini Veientes incommodi magis quam graves essent,  

familia Fabiorum  

id bellum gerendum  

depoposcit  

misitque in id trecentos et sex armatos,  

qui  

ad Cremeram  

praeter unum  

ab hostibus caesi sunt.

Appius Claudius cos.

cum  

adversus Vulscos  

contumacia exercitus male pugnatum esset,  

decimum quemque militum fuste percussit.

Res praeterea  

adversus Vulscos et Hernicos et Veientes  

et seditiones inter patres plebemque  

continet.

LIBER III  

Seditiones de agrariis legibus fuere.

Capitolium ab exulibus et servis occupatum  

caesis his  

receptum est.

Census bis actus est.

Priore lustro  

censa sunt civium capita  

VIII milia DCCXIIII  

praeter orbos orbasque,  

sequenti  

CXVII milia CCXVIIII.

Cum adversus Aequos male gesta res esset,  

L. Quintius Cincinnatus dictator factus,  

cum rure intentus operi rustico esset,  

ad id bellum gerendum arcessitus est.

Is victos hostes sub iugum misit.

Tribunorum plebis numerus ampliatus est,  

ut essent X,  

tricesimo sexto anno [a] primis tribunis plebis.

Petitis per legatos  

et adlatis Atticis legibus  

ad constituendas eas proponendasque  

X viri pro consulibus  

sine ullis aliis magistratibus  

creati  

altero et trecentesimo anno quam Roma condita erat,  

et  

ut a regibus ad consules,  

ita a consulibus ad X viros  

imperium translatum.

Hi X tabulis legum positis  

cum modeste se in eo honore gessissent  

et ob id  

in alterum quoque annum  

eundem esse magistratum  

placuisset,  

duabus tabulis ad X adiectis  

cum complura inpotenter fecissent,  

magistratum noluerunt deponere  

et in tertium annum retinuerunt,  

donec  

inviso eorum imperio  

finem adtulit libido Appi Claudi.

Qui cum in amorem Virginiae virginis incidisset,  

summisso,  

qui eam in servitutem peteret,  

necessitatem patri eius Virginio inposuit.

Rapto ex taberna proxima cultro  

filiam occidit,  

cum aliter effici non posset  

ne in potestatem  

stuprum inlaturi  

veniret.

Hoc tam magnae iniuriae exemplo  

pleps concitata  

montem Aventinum occupavit  

coegitque X viros  

abdicare se magistratu.

Ex quibus Appius,  

qui praecipuam poenam meruerat,  

in carcerem coniectus est;

ceteri in exilium acti.

Res praeterea  

contra Sabinos et Vulscos  

prospere gestas  

continet  

et parum honestum populi Romani indicium,  

qui iudex inter Ardeates et Aricinos sumptus  

agrum  

de quo ambigebatur  

sibi adiudicavit.

LIBER IV  

Lex de conubio patrum et plebis  

a tribunis  

contentione magna  

patribus repugnantibus  

perlata est.

Tribuni * * * plebis.

Aliquot annos  

res populi R. domi militiaeque  

per hoc genus magistratus  

administratae sunt.

Item censores tunc primum creati sunt.

Ager Ardeatibus populi iudicio ablatus  

missis in eum colonis  

restitutus est.

Cum fame populus R. laboraret,  

Sp. Maelius  

eques R.

frumentum populo sua inpensa largitus est  

et ob hoc factum conciliata sibi plebe  

regnum adfectans  

a C. Servilio Ahala  

magistro equitum  

iussu Quinti Cincinnati dictatoris  

occisus est;

L. Minucius index bove aurata donatus est.

Legatis Romanorum a Fidenatibus occisis,  

quoniam ob rem p. morte occubuerant,  

statuae in rostris positae sunt.

Cossus Cornelius tribunus militum  

occiso Tolumnio,  

Veientum rege,  

opima spolia secunda rettulit.

Mam. Aemilius dictator censurae honorem  

qui antea per quinquennium gerebatur,  

anni et sex mensum spatio finit;

ob eam rem a censoribus notatus est.

Fidenae in potestatem redactae  

eoque coloni missi sunt;

quibus occisis  

Fidenates cum defecissent,  

ab Mam. Aemilio dictatore victi sunt  

et Fidenae captae.

Coniuratio servorum oppressa est.

Postumius tribunus militum  

propter crudelitatem  

ab exercitu occisus est.

Stipendium ex aerario  

tum primum  

militibus datum est.

Res praeterea gestas  

adversus Vulscos  

ad Fidenates et Faliscos  

continet.

LIBER V  

In obsidione Veiorum  

tabernacula militibus facta sunt.

Ea res cum esset noua,  

indignationem tribunorum plebis mouit  

querentium  

non dari plebi,  

nec per hiemem,  

militiae requiem.

Equites tum primum equis suis mereri coeperunt.

Cum inundatio ex lacu Albano facta esset,  

uates  

qui eam rem interpretaretur  

ex hostibus captus est.

Furius Camillus dictator  

X annis obsessos  

Veios cepit,  

simulacrum Iunonis Romam transtulit,  

decimam praedae Delphos Apollini misit.

Idem tribunus militum cum Faliscos obsideret,  

proditos hostium filios parentibus remisit  

statimque  

deditione facta Faliscorum  

uictoriam iustitia consecutus est.

Cum alter ex censoribus C. Iulius decessisset,  

in locum eius M. Cornelius suffectus est.

Nec id postea factum est,  

quoniam eo lustro a Gallis Roma capta est.

Furius Camillus,  

cum dies ei ab L. Apuleio tribuno pl. dicta esset,  

in exilium abiit.

Cum Galli Senones Clusium obsiderent  

et legati a senatu missi  

ad componendam  

inter eos et Clusinos  

pacem  

pugnantes  

contra Gallos starent  

in acie Clusinorum,  

hoc facto eorum  

concitati Senones  

urbem infesto exercitu petierunt  

fusisque ad Aliam Romanis  

cepere urbem praeter Capitolium,  

quo se iuuentus contulerat;

maiores natu  

cum insignibus honorum,  

quos quisque gesserat,  

in uestibulis aedium sedentes  

occiderunt.

Et cum  

per auersam partem Capitoli  

iam in summum euasissent,  

proditi clangore anserum  

M. Manli praecipue opera deiecti sunt.

Coactis deinde propter famem Romanis  

descendere,  

ut M pondo auri darent  

et hoc pretio finem obsidionis emerent,  

Furius Camillus,  

dictator absens creatus,  

inter ipsum conloquium,  

quo de pacis condicionibus agebatur,  

cum exercitu uenit  

et Gallos post sextum mensem urbe expulit  

ceciditque.

Dictum est  

ad Veios migrandum esse  

propter incensam et dirutam urbem,  

quod consilium  

Camillo auctore  

discussum est.

Mouit populum uocis quoque omen  

ex centurione auditae,  

qui cum in forum uenisset,  

manipularibus suis dixerat :

Sta, miles, hic optime manebimus !

Aedis Ioui Capitolino facta est,  

quod  

ante urbem captam  

uox audita erat  

aduentare Gallos.

LIBER VI  

Res  

aduersus Vulscos et Aequos et Praenestinos  

prospere gestas  

continet.

Quattuor tribus adiectae sunt,  

Stellatina, Tromentina, Sabatina, Arniensis.

M. Manlius,  

qui Capitolium a Gallis defenderat,  

cum obstrictos aere alieno liberaret,  

nexos exsolueret,  

crimine adfectati regni damnatus  

de Saxo deiectus est.

In cuius notam S. C. factum est,  

ne cui de Manlia gente Marco nomen esset.

C. Licinius et L. Sextius  

tribuni pl.

legem promulgauerunt,  

ut consules ex plebe fierent,  

qui ex patribus creabantur,  

eamque  

cum magna contentione  

repugnantibus patribus,  

cum idem tribuni pl.  

per quinquennium  

soli magistratus fuissent,  

pertulerunt ;

et primus ex plebe consul L. Sextius creatus est.

Lata est et altera lex,  

ne cui  

plus quingentis iugeribus agri  

liceret possidere.

LIBER VII  

Duo noui magistratus adiecti sunt,  

praetura et curulis aedilitas.

Pestilentia ciuitas laborauit  

eamque insignem fecit mors Furi Camilli.

Cuius remedium et finis cum  

per nouas religiones  

quaereretur,  

ludi scaenici tunc primum facti sunt.

Cum dies L. Manlio dicta esset  

a M. Pomponio tribuno pl.

propter dilectum acerbe actum  

et T. Manlium filium rus relegatum  

sine ullo crimine,  

adulescens ipse,  

cuius relegatio patri obiciebatur,  

uenit in cubiculum tribuni  

strictoque gladio  

coegit eum  

in uerba sua iurare  

se non perseueraturum in accusatione.

Tunc omnia pretiosa missa sunt  

in praealtam uoraginem urbis Romanae.

In eam Curtius  

armatus sedens  

equo praecipitauit;

et expleta est.

T. Manlius adulescens,  

qui patrem 

     a tribunicia uexatione 

uindicauerat,  

contra Gallum prouocantem aliquem  

ex militibus Romanis  

in singulare certamen  

descendit  

eique  

occiso  

torquem aureum detraxit,  

quem ipse postea tulit,  

et ex eo Torquatus uocatus est.

Duae tribus adiectae,  

Pomptina et Publilia.

Licinius  

Stolo lege lata  

damnatus est,  

quod plus quingentis iugeribus agri possideret.

M. Valerius  

tribunus militum  

Gallum,  

a quo prouocatus erat,  

insidente galeae coruo  

et unguibus rostroque hostem infestante  

occidit  

et ex eo Corui nomen accepit,  

consulque proximo anno,  

cum annos XXIII haberet,  

ob uirtutem creatus est.

Amicitia cum Carthaginiensibus iuncta est.

Campani cum a Samnitibus bello urgerentur,  

auxilio aduersus eos a senatu petito,  

cum id non impetrarent,  

urbem et agros populo R. dediderunt.

Ob quam causam  

ea,  

quae populi R. facta essent,  

defendi bello aduersus Samnites  

placuit.

Cum ab Aulo Cornelio cos. exercitus  

in locum iniquum deductus  

in magno discrimine esset,  

P. Deci Muris  

tribuni militum  

opera seruatus est.

Qui  

occupato colle  

super id iugum,  

in quo Samnites consederant,  

occasionem consuli  

in aequiorem locum euadendi  

dedit ;

ipse ab hostibus circumsessus  

erupit.

Cum milites Romani,  

qui Capuae in praesidio relicti erant,  

de occupanda ea urbe  

conspirassent  

et detecto consilio  

metu supplici  

a populo R. defecissent,  

per M. Valerium Coruum dictatorem,  

qui  

consilio suo  

eos a furore reuocauerat,  

patriae restituti sunt.

Res praeterea  

contra Hernicos et Gallos  

et Tiburtes et Priuernates  

et Tarquinienses et Samnites et Vulscos  

prospere gestas continet.

LIBER VIII  

Latini cum Campania defecere  

et  

missis legatis  

ad senatum condicionem tulerunt  

ut  

si pacem habere vellent  

alterum ex Latinis consulem facerent.

Qua legatione perlata  

praetor eorum Annius  

de Capitolio ita lapsus est  

ut exanimaretur.

T. Manlius consul filium,  

quod  

contra edictum eius  

adversus Latinos pugnaverat,  

quamvis prospere pugnasset,  

securi percussit.

Laborantibus in acie Romanis  

P. Decius,  

tunc consul cum Manlio,  

devovit se pro exercitu,  

et  

concitato equo  

cum in medios hostes se intulisset,  

interfectus  

morte sua Romanis victoriam restituit.

Latini in deditionem venerunt.

T. Manlio in urbem reverso  

nemo ex iuventute obviam processit.

Minucia virgo Vestalis incesti damnata est.

Ausonibus victis  

et oppido ex is capto  

Cales item Fregellae coloniae deductae sunt.

Veneficium 

     complurium matronarum 

deprehensum est,  

ex quibus plurimae statim  

epotis medicaminibus  

perierunt.

Lex de veneficio tunc primum constituta est.

Privernatibus,  

cum bellassent,  

victis  

civitas data est.

Neapolitani  

bello et obsidione victi  

in deditionem venerunt.

Q. Publilio,  

qui eos obsederat,  

primo et imperium prolatum est  

et pro cos. triumphus decretus.

Plebs nexu liberata est  

propter L. Papiri creditoris libidinem,  

qui C. Publilio  

debitori suo  

stuprum inferre voluerat.

Cum L. Papirius Cursor dictator reversus  

in urbem ab exercitu  

esset  

propter auspicia repetenda,  

Q. Fabius magister equitum,  

occasione  

bene gerendae rei  

invitatus,  

contra edictum eius  

prospere adversus Samnites pugnavit.

Ob eam causam  

cum dictator  

de magistro equitum supplicium sumpturus  

videretur,  

Fabius Romam profugit,  

et cum parum causa proficeret,  

populi precibus donatus est.

Res praeterea  

contra Samnites  

prospere gestas continet.

LIBER IX  

T. Veturius Spurius Postumius coss.

apud furcas Caudinas  

deducto in locum artum exercitu,  

cum spes nulla esset evadendi,  

foedere cum Samnitibus facto  

et sescentis equitibus Romanis obsidibus datis  

ita exercitum abduxerunt  

ut omnes sub iugum mitterentur;

idemque  

auctore Spurio Postumio cos.

qui in senatu suaserat  

ut eorum deditione  

quorum culpa tam deforme foedus ictum erat,  

publica fides liberaretur,  

cum duobus trib. pl. et omnibus  

qui foedus spoponderant  

dediti Samnitibus  

non sunt recepti.

Nec multo post  

fusis a Papirio Cursore Samnitibus  

et sub iugum missis  

receptisque sescentis equitibus Romanis  

qui obsides dati erant,  

pudor flagitii prioris abolitus est.

Tribus duae adiectae sunt,  

Oufentina et Falerna.

Suessa et Pontia coloniae deductae sunt.

Ap. Claudius censor aquam perduxit;

viam stravit  

quae Appia vocata est,  

libertinorum filios in senatum legit.

Ideoque,  

quoniam is ordo indignis inquinatus videbatur,  

sequentis anni coss. senatum observaverunt,  

quem ad modum ante proximos censores fuerat.

Res praeterea  

contra Apulos et Etruscos  

et Umbros et Marsos  

et Paelignos et Aequos et Samnites,  

quibus foedus restitutum est,  

prospere gestas  

continet.

Cn. Flavius scriba,  

libertino patre natus,  

aedilis curulis fuit  

per forensem factionem  

creatus,  

quae,  

cum comitia et campum turbaret  

et in his  

propter nimias vires  

dominaretur,  

a Q. Fabio censore  

in quattuor tribus redacta est,  

quas urbanas appellavit;

eaque res Fabio Maximo nomen dedit.

In hoc libro mentionem habet Alexandri,  

qui temporibus his fuit,  

et aestimatis populi R. viribus,  

quae tunc erant,  

colligit  

si Alexander in Italiam traiecisset,  

non tam ei victoriam de populo Romano fore  

quam de iis gentibus  

quas ad orientem imperio suo subiecerat.

Res praeterea  

contra Samnites  

prospere gestas continet.

LIBER X  

Coloniae deductae sunt Sora et Alba et Carsioli.

Marsi in deditionem accepti sunt.

Collegium augurum ampliatum est,  

ut essent nouem,  

cum antea quaterni fuissent.

Lex de prouocatione ad populum  

a Murena cos. tertio  

tunc lata est.

Duae tribus adiectae sunt,  

Aniensis et Terentina.

Samnitibus bellum indictum est  

et aduersus eos saepe prospere pugnatum est.

Cum  

aduersus Etruscos, Vmbros, Samnites, Gallos,  

P. Decio et Q. Fabio ducibus  

pugnaretur  

et Romanus exercitus in magno discrimine esset,  

P. Decius,  

secutus patris exemplum,  

deuouit se pro exercitu  

et morte sua  

uictoriam eius pugnae populo R. dedit.

Papirius Cursor Samnitium exercitum,  

qui  

de iureiurando obstrictus  

quo maiore constantia uirtutis pugnaret,  

in aciem descenderat,  

fudit.

Census actus est,  

lustrum conditum.  

Censa sunt ciuium capita  

CCLXXII milia et CCCXX.